Wiedząc o zbliżającej się egzekucji, dłużnicy bardzo często ukrywają majątek lub wyzbywają się go poprzez fikcyjną sprzedaż bądź darowanie bliskim osobom. Dzięki temu, choć formalnie nie posiadają żadnego mienia, faktycznie zachowują majątek. Wierzyciel może korzystać z cywilistycznych metod unieważniania takich czynności, ale ma też do dyspozycji skuteczne instrumenty na gruncie prawa karnego.
Przegranie procesu cywilnego o unieważnienie umowy zwykle nie stanowi wystarczającego bodźca motywującego dłużnika do fizycznego zwrotu należnych nam środków pieniężnych. W takiej sytuacji skuteczne będzie skorzystanie z sankcji przewidzianej w prawie karnym. Stosuje się ją wobec dłużnika, który w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku.
Kiedy dochodzi do przestępstwa?
O przestępstwie można mówić wówczas, gdy na skutek działań dłużnika dojdzie do całkowitej niemożliwości zaspokojenia roszczenia (udaremnienie) lub zmniejszenia zaspokojenia wierzyciela (uszczuplenie). Jeżeli więc czynność rozporządzająca majątkiem dłużnika nie miała realnego wpływu na zaspokojenie wierzyciela, to nie dojdzie do popełnienia tego przestępstwa. Dlatego przygotowując się do wszczęcia sprawy karnej istotne jest ustalenie, czy istnieje możliwość zaspokojenia wierzyciela z innego (niż zbyty, darowany itp.) majątku dłużnika.
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa
Co istotne, kodeks karny nie różnicuje wierzytelności podlegających ochronie ze względu na źródło ich powstania ani też nie wskazuje na związek wierzytelności z działalnością gospodarczą. Stąd zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa może złożyć zarówno wierzyciel, którego wierzytelność wynika z umowy zawartej z nieuczciwym dłużnikiem, jak i wierzyciel, w stosunku do którego dłużnik powinien naprawić szkodę.
W zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa ukrywania majątku w celu udaremnienia bądź uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela, należy w pierwszej kolejności wskazać jakie składniki majątku nieuczciwy dłużnik usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, obciąża bądź niszczy. Przez pojęcie składników majątku dłużnika – sprawcy, należy rozumieć wszelkie aktywa przedstawiające wartość majątkową, które mogą być wykorzystane dla wykonania zobowiązania. W szczególności dłużnik rzeczowy popełnia przestępstwo, gdy realizuje wymienione czynności sprawcze w stosunku do tego przedmiotu, z którego ponosi odpowiedzialność wobec wierzyciela. Przykładem będzie tu obciążenie hipoteką nieruchomości przez dłużnika, w sytuacji, gdy sąd orzekł o unieważnieniu umowy sprzedaży tej nieruchomości dłużnikowi.
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa powinno opisywać sposób działania sprawcy. Usuwanie rzeczy wiąże się z ich przenoszeniem przez dłużnika w przestrzeni na tyle odległym, że dłużnik pozbawiony jest kontaktu ze składnikiem majątku. Z kolei ukrycie może polegać zarówno na fizycznym umieszczeniu rzeczy w miejscu niezauważalnym dla dłużnika czy komornika, jak również na niewyjawieniu składników majątkowych. Zbycie obejmuje zaś wszelkie czynności o charakterze rozporządzającym.
Stan zagrożenia niewypłacalnością
Do popełnienia przestępstwa dojdzie, jeśli działania nieuczciwego dłużnika zostały podjęte w sytuacji zagrożenia niewypłacalnością, co rozumie się przez stan poprzedzający rzeczywistą niewypłacalność, a więc na tyle bliski i realny, że niewypłacalność jest nieuchronna lub co najmniej bardzo prawdopodobna. Zagrożenie upadłością następuje od czasu, gdy dłużnik zaprzestał płacenia długów, a nawet gdy istnieje bezpośrednie niebezpieczeństwo zaprzestania płacenia długów. W bardziej skomplikowanych sprawach korzystne więc będzie załączenie do zawiadomienia opinii biegłego rewidenta. Profesjonalna analiza sytuacji finansowej dłużnika dobitnie wskaże organom ścigania, że dłużnik w sytuacji niewypłacalności bądź upadłości, pozbywał się majątku.
Dla zaistnienia przestępstwa nie ma znaczenia to, że usuwane lub obciążane składniki majątku przeznaczane są na istniejące rzeczywiście zobowiązania danego podmiotu. Wystarczające jest, że takie zachowania podejmowane są przez sprawcę w obliczu grożącej niewypłacalności lub upadłości, a zarazem czynności te skutkują udaremnieniem lub uszczupleniem zaspokojenia wierzyciela.
Podsumowanie
Wierzyciel nie pozostaje bezbronny wobec prób wyzbywania się przez dłużnika majątku, podejmowanych w celu udaremnienia zaspokojenia wierzyciela. Omawiane przestępstwo zagrożone jest bowiem karą aż 3 lat pozbawienia wolności, co bardzo często skłania podejrzanych i oskarżonych do podjęcia negocjacji z wierzycielami odnośnie zwrotu należności. Dalekosiężne skutki skazania są skutecznym motywatorem do poszukiwania przez oskarżonych wszelkich sposobów na uniknięcie kary. Wówczas to okazuje się, że dłużnik błyskawicznie odnajduje utracony rzekomo bezpowrotnie majątek i chce spłacić wierzyciela. Taki racjonalny gest dłużnika może być premiowany np. warunkowym umorzeniem postępowania karnego lub nadzwyczajnym złagodzenie kary.
Autor: Przemysław Nowaczyk, Adwokat, Associate w Lawspective. Autor specjalizuje się w prawie cywilnym, prawie karnym gospodarczym i prawie procesowym. Posiada wieloletnie doświadczenie w prowadzeniu postępowań sądowych i obsłudze podmiotów gospodarczych oraz doradztwie w transakcjach dotyczących kompleksu nieruchomości. Współpracował również z kancelariami prawnymi przy obsłudze prawnej klientów indywidualnych w zakresie prawa cywilnego i karnego.